Beeldkraken is een onderwijsproject dat in het leven is geroepen door de Atlas van Stolk en ontwikkeld wordt door Onwijs. Doel van het project is leerlingen beter om te leren gaan met de beeldcultuur waarin ze opgroeien. Beeldkraken is geschikt voor leerlingen vanaf de bovenbouw PO tot de bovenbouw VO. 

Tegenwoordig zien jongeren in één dag ongeveer evenveel beelden als een burger in de gouden eeuw in zijn hele leven. Deze beelden worden vaak direct en onbewust omgezet in een bepaalde boodschap. Beeldkraken wil jongeren kritisch leren kijken naar beelden en bij hen de bewustwording creëren dat de maker een bepaalde betekenis kan geven aan een afbeelding. De ‘code’ die in elk beeld opgesloten zit, kan worden gekraakt.

Steeds vaker blijkt dat jongeren niet goed kunnen kijken. Beeldanalfabetisme is dan ook een typisch begrip van nu. In een tijd waarin jongeren constant worden overspoeld met beelden, is het belangrijk dat ze zich leren afvragen wat de waarde is van die beelden. Hoe is het beeld tot stand gekomen? Maar ook, hoe betrouwbaar is het beeld?

Beeldkraken wil jongeren bewust maken van de invloed van beelden, wil ze weerbaar maken 'tegen' het beeld en weerbaar tegen beeldmanipulatie. Beeldkraken wil ze kritisch leren kijken.

De Atlas Van Stolk is een unieke beeldcollectie: ze vertelt als enige het verhaal van de Nederlandse geschiedenis 'van nul tot nu’. De collectie telt inmiddels 270.000 afbeeldingen in boeken, prenten, foto’s, affiches en kaarten.

Het woord Atlas verwijst niet naar een boek met landkaarten, maar is een negentiende-eeuwse term voor collectie. Grondlegger ervan is Abraham van Stolk. Hij was een Rotterdamse houthandelaar met een passie voor vaderlandse geschiedenis. Hij verzamelde prenten, tekeningen, foto's en affiches. Na zijn dood ging de verzameling over op zijn zoon. Die breidde de collectie uit net als latere erfgenamen die eveneens gepassioneerde verzamelaars waren.

Op een gegeven moment werd de collectie te groot om aan huis te houden en gaf de familie de verzameling in bruikleen aan de Gemeente Rotterdam. Sindsdien is de Atlas Van Stolk een openbare collectie die gevestigd is in het Schielandshuis in Rotterdam.

Het belang van het delen met publiek staat voorop. Een groot deel van de collectie is openbaar en door iedereen te raadplegen via internet. Het digitaliseren van de collectie is een groot project, waar de komende jaren mee wordt door gegaan.

Kritisch of begrijpend kijken is de vaardigheid om naar beelden te kijken en vervolgens je eigen conclusies te trekken. Om onafhankelijk van anderen een oordeel te vormen over de beelden die je ziet en te doorzien op welke manier beelden de werkelijkheid en de kijker proberen te manipuleren.

Binnen het onderwijs is het begrijpend lezen al jarenlang een belangrijk punt van aandacht. Leerlingen leren van jongs af aan goed en kritisch na te denken over de inhoud van teksten. Op het eindexamen wordt getoetst of een leerling wel begrijpt wat er in een tekst staat en wat de schrijver precies bedoelt.

In een tijd waarin leerlingen massaal worden geconfronteerd met allerlei soorten beeldmateriaal, is begrijpend of kritisch kijken op scholen vreemdgenoeg nog een onbekend begrip. Beeldkraken is van mening dat er evenveel aandacht moet zijn voor het kritisch kijken naar beelden: wat zie je nu werkelijk?

Bij kritisch kijken gaat het om het achterhalen van de antwoorden op vragen als:

• Wat laat het beeld zien?
• Hoe is het beeld gemaakt?
• Door wie is het beeld gemaakt?
• Voor wie is het beeld gemaakt?
• Waar is het beeld te zien?
• Wat is de boodschap van het beeld?
• Wat is het doel van het beeld?

Het beantwoorden van deze vragen begint bij kijken en dan nog een keer kijken naar het beeld. Waar we normaal gesproken een beeld direct en vaak onbewust omzetten in een boodschap, gaat het bij kritisch kijken juist om het analyseren van de manier waarop een beeld tot een boodschap leidt. De 'code' die in elk beeld opgesloten zit, kan worden gekraakt.

Leerkrachten geven al jaren aan dat ze behoefte hebben aan lesmateriaal waarmee ze hun leerlingen kritisch kunnen leren kijken naar beelden. Het project Beeldkraken sluit naadloos op deze behoefte aan.

Eén van de belangrijkste doelstellingen van het onderwijs is leerlingen voor te bereiden op hun functioneren in de samenleving, zowel op professioneel gebied als op het sociale vlak. In de 21e eeuw vraagt dat om andere vaardigheden dan voorheen. Een belangrijke vaardigheid die leerlingen met Beeldkraken aanleren is het kritisch kijken naar beelden, ook wel visuele geletterdheid genoemd. Het kritisch kijken naar beeld ontwikkelt bij jongeren kritisch begrip, één van de vier mediawijsheidcompetenties. Het lesmateriaal van Beeldkraken sluit ook aan bij de 21^e-eeuwse-vaardigheden ‘kritisch denken’ en ‘mediawijsheid’.

Beeldkraken levert een schat aan lesmateriaal waarmee leerlingen beter kunnen leren kijken naar beelden. De website is opgebouwd uit modules, die worden ontwikkeld door mensen uit het onderwijs met uiteenlopende praktijkervaring. Elke module begint met het kritisch kijken naar een historische of hedendaagse afbeelding uit de rijke collectie van de Atlas van Stolk.

De modules kunnen eenvoudig en zonder veel voorbereiding gebruikt worden in de reguliere les. Wil je als docent meer doen met het onderwerp van een afbeelding, dan zijn er voor de lessen geschiedenis, maatschappijleer, Nederlands en CKV diverse toegevoegde opdrachten. Beeldkraken is daarmee een aanvulling op bestaande lesprogramma’s of methodes, maar kan ook los van een methode gebruikt worden.

De modules kunnen in willekeurige volgorde gebruikt worden. Elke module draagt bij aan de visuele weerbaarheid van leerlingen.

Het leren omgaan met beelden beperkt zich niet tot een specifieke leeftijd of leerjaar. Beeldkraken richt zich daarom op een brede groep leerlingen, vanaf de bovenbouw basisonderwijs tot aan de bovenbouw van het voortgezet onderwijs en alles wat daartussen zit. 

De ontwikkeling van de kijkvaardigheid loopt niet per se gelijk op met de verdere ontwikkeling van leerlingen. Met name jongere leerlingen hebben vaak een onbevangen en onderzoekende blik, een houding die voor kritisch kijken een belangrijke voordeel levert. Dit betekent dat al vanaf jonge leeftijd begonnen kan worden met het kritisch leren kijken.

Als het gaat om kritisch kijken is er niet direct een duidelijke scheiding tussen de leerjaren, zelfs niet tussen verschillende schooltypen. Afbeeldingen die geschikt zijn voor groep 8 van het primair onderwijs kunnen evengoed gebruikt worden in bijvoorbeeld een 2e klas van het VMBO.

De afbeeldingen die in Beeldkraken gebruikt worden komen uit de collectie van de Atlas Van Stolk en zijn voor een belangrijk deel historisch van aard. Daarnaast zijn er veel afbeeldingen die een actuele of maatschappelijke inhoud hebben. De thema's die bij deze afbeeldingen horen maken vanaf de bovenbouw van het basisonderwijs deel uit van het lesprogramma.

Een van de uitgangspunten van Beeldkraken is dat de modules makkelijk zijn te gebruiken in de reguliere lessen. De vakken waarbij de aansluiting het duidelijkst is zijn geschiedenis, maatschappijleer, Nederlands en CKV. De modules bevatten voor elk van deze vakken opdrachten.

Beeldkraken maakt gebruik van afbeeldingen uit de collectie van de Atlas van Stolk. Deze bevat een schat aan historisch materiaal. Het ligt dus voor de hand om het project te gebruiken bij de lessen geschiedenis. Veel afbeeldingen raken ook aan maatschappelijke onderwerpen, zoals discriminatie, milieu, seksualiteit of politiek, dus ook binnen maatschappijleer, mens & maatschappij en wereldoriëntatie kunnen de modules prima gebruikt worden.

Kritisch kijken is vergelijkbaar met kritisch lezen (ook wel begrijpend lezen), een vaardigheid die binnen het vak Nederlands aangeleerd wordt. De houding die bij begrijpend lezen wordt ontwikkeld ten opzichte van de tekst is even goed relevant bij het ‘lezen’ van beelden. Hoewel de gebruikte technieken heel anders kunnen zijn is er dus een duidelijk raakvlak. Er zit een duidelijk talige kant aan kritisch kijken, al is het alleen al omdat taal een instrument is om beelden te ondervragen.

Leerlingen zijn niet alleen aan de lopende band beelden aan het consumeren, ze produceren ze ook voortdurend. Dit gebeurt onder meer bij het vak CKV. Het aantal expressiemogelijkheden is daarbij sterk gegroeid. Graffiti, foto’s, selfies, vlogs, video’s, 3D-afbeeldingen, het hoort allemaal tot de mogelijkheden. Het maken van beelden begint bij het kijken er naar. Leerlingen kopiëren, vaak onbewust, beelden en technieken die ze om zich heen zien. Een kritische houding wordt daarbij steeds belangrijker.

Ten slotte is er in veel onderwijssituaties sprake van het fenomeen ‘tussenuur’, bijvoorbeeld door afwezigheid van een leerkracht. Met een module uit het aanbod binnen Beeldkraken wordt het mogelijk zo’n lesuur zinvol te gebruiken, zonder dat er veel voorbereiding aan vooraf gaat. Een invallende leerkracht kan desnoods ter plekke een module kiezen en direct beginnen met het introductiegedeelte.

Een module draait om één afbeelding uit de collectie van de Atlas Van Stolk. Elke module heeft dezelfde structuur en is steeds opgebouwd uit drie segmenten: Intro, Verwerking en Verdieping. Het is aan te bevelen om de introductie in zijn geheel te behandelen en bij de Verwerking en Verdieping de passende opdrachten te kiezen.

De Intro (introductie) gaat over het aandachtig bekijken van de gekozen afbeelding. Aan de hand van vijftien vragen proberen leerlingen de afbeelding te ontleden, waarbij ze voortdurend worden gestimuleerd om met hun eigen antwoorden te komen. De vragen zijn bedoeld om klassikaal (of in groepen) te bespreken, maar ze kunnen ook eerst zelfstandig door de leerlingen beantwoord worden en daarna worden besproken. Het uitwisselen van antwoorden en inzichten is een belangrijk deel van de leerervaring.  

De Verwerking bestaat uit opdrachten waarbij de thema’s die bij de afbeelding passen verder worden uitgediept. Er zijn meestal tussen de acht en tien opdrachten, elk geschikt voor één of meer vakken. De werkvormen bij deze opdrachten zijn zeer gevarieerd, origineel van opzet en dikwijls activerend. Ze bestaan onder meer uit het voeren van klassengesprekken en groepsdiscussies, het houden van korte presentaties en het maken van mind maps, gerichte internetopdrachten, collages, affiches en tijdbalken.  

De Verdieping biedt vooral opdrachten voor leerlingen die al wat meer over het thema weten en/of meer uitdaging aankunnen. Vaak gaat het hier om een combinatie van onderzoek en verslaglegging en kan er zelfstandig gewerkt worden. De leerkracht kan hierbij weer bepalen welke opdracht het best aansluit bij de behoefte van de leerling.

In elke module van Beeldkraken staat één afbeelding centraal. In de Intro wordt deze afbeelding in drie stappen 'gekraakt'. Vragen die daarbij aan de orde komen zijn: 1. Wat laat de afbeelding zien? 2. Hoe is de afbeelding gemaakt? 3. Wat is de bedoeling van de afbeelding?

Bij de eerste stap, Het eerste gezicht, is de centrale vraag: wat zie je eigenlijk? Leerlingen worden uitgenodigd om hun eigen reacties op de afbeelding te peilen en een afbeelding in detail te onderzoeken. Voorbeelden van vragen die hier gesteld worden zijn: Wat roept de afbeelding bij je op? Welke mimiek of lichaamshouding zie je bij de afgebeelde personen? Wat kun je vertellen over de omgeving?

Bij de tweede stap, Kijkwijzer, is de centrale vraag: hoe is de afbeelding gemaakt? Leerlingen worden gestimuleerd te kijken naar de gebruikte techniek en naar beeldmiddelen als uitsnede, compositie, gebruik van licht, kleur of lijn. Een belangrijke vraag is of de werkelijkheid op de afbeelding gemanipuleerd is en zo ja, hoe dan? Hiermee krijgen leerlingen op den duur de beschikking over een soort gereedschapskist met instrumenten waarmee ze beelden kunnen analyseren.

Bij de derde stap, Inhoud, wordt ingegaan op de bedoeling van de afbeelding. Leerlingen worden gevraagd na te denken over zaken als de periode waarin de afbeelding is gemaakt, de bedoeling van de maker, het beoogde publiek en de boodschap die een afbeelding overbrengt. 

Beeldkraken-modules zijn ontwikkeld om makkelijk toe te kunnen passen in een les. De opzet is flexibel, zodat een docent de mogelijkheid heeft om zelf te bepalen welke onderdelen gebruikt worden. Het Intro-gedeelte is daarbij wel onmisbaar, omdat daar de afbeelding centraal staat en de vaardigheden voor kritisch of begrijpend kijken worden ontwikkeld.

Een paar voorbeelden:

Maatschappijleer/Mens en Maatschappij (M)
In een les Maatschappijleer of Mens en Maatschappij wil de docent aandacht besteden aan het onderwerp urbanisatie en hij kiest daarvoor de module De Autoluwe Stad. De les begint met het bekijken van de afbeelding, een affiche van de Echte Nederlandse Fietsersbond uit 1993, op het digibord. De leerlingen beantwoorden individueel op een blaadje de vragen uit Het Eerste Gezicht. Dit duurt ongeveer vijf minuten. Vervolgens worden de antwoorden klassikaal besproken. Heeft iemand iets gezien dat anderen niet was opgevallen?

Het project Beeldkraken is geen aparte methode. Het project kan gemakkelijk worden gebruikt bij de vakken geschiedenis, CKV, maatschappijleer of Nederlands.

De primaire doelstelling van Beeldkraken is het ontwikkelen van een kritische houding van leerlingen ten opzichte van de beelden die hen omringen. Dat wordt ook wel visuele geletterdheid genoemd, maar wij noemen het kritisch kijken, als verwijzing naar een meer algemene set vaardigheden, het zogenaamde 'kritisch denken'. Bij deze 21st Century Skill gaat het om vaardigheden als analyseren, vergelijken, concluderen, interpreteren, evalueren en synthetiseren.

Kritisch kijken zou een vak op zich kunnen zijn, maar dat is het niet. Om die reden zoekt Beeldkraken aansluiting bij bestaande vakken. De afbeeldingen die worden geselecteerd uit de enorme collectie van de Atlas van Stolk passen bij de onderwerpen die in de vakken CKV, geschiedenis, maatschappijleer of Nederlands op het programma staan. Voor het basisonderwijs wordt daarbij uitgegaan van de kerndoelen. Voor het voortgezet onderwijs wordt gekeken naar het bestaande programma en de exameneisen voor de verschillende vakken. 

Daarmee volgt Beeldkraken niet één specifieke lesmethode en het is geen vervanging van een lesmethode. De modules zoeken nadrukkelijk de aansluiting bij de bestaande methodes en lesprogramma’s.

Beeldkraken heeft meer dan honderd afbeeldingen om uit te kiezen. Elke maand wordt de collectie uitgebreid met nieuwe afbeeldingen die passen bij diverse lesthema's. 

In het filtermenu links op de homepagina zijn de filters 'niveau' en 'tijdvakken' te zien. Hier is het mogelijk te selecteren op niveau (zie 'hoe zijn de niveaus ingedeeld?') en op de tijdvakken zoals die bekend zijn bij het vak geschiedenis. Daarnaast is het mogelijk om in de zoekbalk trefwoorden in te tikken. 

In principe zijn alle afbeeldingen voor alle groepen en leerjaren te gebruiken als het gaat om de Intro, oftewel het deel waarin leerlingen kritisch leren kijken naar beeld. De Verwerkings- en Verdiepingsopdrachten vragen echter wel om een indeling naar niveau. 

Deze niveaus lopen op van bovenbouw basisschool (één ster) naar bovenbouw HAVO/VWO (vijf sterren). In het schema hieronder is de verdere indeling te zien. Dit schema is niet meer dan indicatie. In feite zou het veel meer overlappingen kunnen bevatten. De niveaus zijn aan te vinken in het filtermenu, links op de home-pagina.

Het concept voor Beeldkraken is geïnitieerd door de Atlas Van Stolk en ontwikkeld door Onwijs. De inhoud van de modules wordt gemaakt door een team van auteurs met ervaring in het onderwijs en uiteenlopende achtergronden wat betreft vakgebied of onderwijsvorm.

In 2014 introduceerde de Atlas Van Stolk de term Beeldkraken, toen samen met Karel Kindermans en Kunsthal Rotterdam een educatietraject werd georganiseerd rond de succestentoonstelling ‘200 jaar Koninkrijk der Nederlanden’.

Vanuit de maatschappelijke noodzaak om visueel analfabetisme onder jongeren te bestrijden, de behoefte vanuit het onderwijs aan passende oplossingen hiertoe, de omvangrijke beeldcollectie die de Atlas huisvest en de veelbelovende resultaten van de kleinschalige Beeldkraken-pilot i.s.m. De Kunsthal, is de ambitie ontstaan om samen met relevante partners Beeldkraken te evolueren tot volwaardig beeldonderwijs binnen het Nederlandse onderwijssysteem.

De ontwikkeling van het project is ter hand genomen door Onwijs, een organisatie met meer dan twintig jaar ervaring met het ontwikkelen van educatieve toepassingen en projecten. Beeldkraken is ook te zien op de BelevenisTafels in de Centrale Bibliotheek Rotterdam.

Bij elke lesmodule wordt een antwoordblad gemaakt. De antwoordbladen zijn beschikbaar voor de leerkracht die is ingelogd. Met name bij de intro-vragen wordt van de leerkracht een coachende rol verwacht, waarbij leerlingen worden gestimuleerd zelf kritisch te leren kijken. Het gaat hierbij niet om het 'enige juiste antwoord', maar om de vaardigheid nieuwsgierig en onderzoekend naar beelden te kijken. Op het antwoordblad zie je dan ook niet op elke intro-vraag een antwoord.

Staat een antwoordblad nog niet bij de les? Kijk dan volgende week nog eens. Beeldkraken wordt namelijk continu aangevuld met nieuwe modules en antwoordbladen. Heb je nog geen gebruikersaccount? Hier kun je een account aanmaken.

De antwoordbladen worden met veel zorg en aandacht gemaakt. Mocht er ondanks onze zorgvuldigheid toch een foutje in zijn geslopen, dan willen wij u vragen een mail te sturen naar redactie@beeldkraken.nl